Μεγάλη είναι η ανησυχία, η φημολογία και η συζήτηση το τελευταίο διάστημα για την αυξημένη πιθανότητα ενός θερμού επεισοδίου τους επόμενους μήνες μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, με αφορμή το τουρκο-λιβυκό μνημόνιο, τις παραβιάσεις της Τουρκίας, και τις προθέσεις της Άγκυρας για έρευνες ή και γεωτρήσεις στην περιοχή νοτίως της Κρήτης ή εντός της ζώνης όπου αυθαίρετα οριοθέτησε ως ΑΟΖ με την Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας της Λιβύης.
Για σκοπούς ενημέρωσης και μόνο, και χωρίς την οποιαδήποτε διάθεση για κινδυνολογία, ξεκαθαρίζουμε παρακάτω εν συντομία κάποιους βασικούς όρους και παραθέτουμε τις προϋποθέσεις που ενδεχομένως να οδηγούσαν (ή όχι) σε ένα θερμό επεισόδιο.
Βασικές Έννοιες
Κρίση Εξωτερικής Πολιτικής: Η απαρχή μιας διεθνούς κρίσης. Προκύπτει από τρείς συσχετιζόμενες αντιλήψεις που πυροδοτούνται από μια εχθρική πράξη, ένα αποδιοργανωτικό γεγονός ή μια αλλαγή στο στρατηγικό περιβάλλον. Πρόκειται για α) την αντίληψη περι απειλής, β) την αντίληψη περί περιορισμένου χρόνου αντίδρασης, και γ) την αντίληψη περί αυξημένης πιθανότητας εμπλοκής σε στρατιωτικές εχθροπραξίες.
Διεθνής Κρίση: Η αλλαγή ή η αύξηση στην ένταση των αποδιοργανωτικών (disruptive) διαδράσεων μεταξύ δύο ή περισσότερων κρατών με αυξημένη την πιθανότητα στρατιωτικών εχθροπραξιών. Επιφέρει αστάθεια στις διακρατικές σχέσεις και δοκιμάζει τη δομή του διεθνούς/περιφερειακού συστήματος. Χαρακτηρίζεται από ένταση και αναστάτωση μεγαλύτερη του κανονικού στις διακρατικές σχέσεις και μπορεί να είναι βίαιη ή μη βίαιη. Η δε ένταση μιας διεθνούς κρίσης μπορεί να αυξηθεί εξαιτίας γραπτών ή προφορικών απειλητικών δηλώσεων, πολιτικών ή οικονομικών πράξεων (π.χ. υποβάθμιση διπλωματικών σχέσεων ή επιβολή οικονομικών κυρώσεων), μη βίαιων στρατιωτικών κινήσεων (π.χ. κινητοποίηση δυνάμεων), ή άμεσης στρατιωτικής επίθεσης.
Θερμό Επεισόδιο: To σημείο εκείνο όπου η διεθνής κρίση βρίσκει βίαιη έκφραση. Συνήθως με στρατιωτικές εχθροπραξίες χαμηλής εντάσεως και σχετικά περιορισμένου χρονικού διαστήματος.
Ελλάδα-Τουρκία: Μια Διεθνής Κρίση
Έχοντας τους πιο πάνω ορισμούς υπόψη, καθίσταται καταρχάς ξεκάθαρο ότι η Ελλάδα, στο πλαίσιο της ευρύτερης παρατεταμένης (μη εμπόλεμης) σύγκρουσης (protracted conflict) την οποία διαχρονικά αντιμετωπίζει με την Τουρκία στο Αιγαίο, βρέθηκε πρόσφατα ενώπιον μιας κρίσης εξωτερικής πολιτικής. Αξίζει να σημειωθεί ότι η παρατεταμένη σύγκουρση είναι μια έννοια-πλαίσιο που χαρακτηρίζει το καθεστώς της ευρύτερης ελληνο-τουρκικής αντιπαράθεσης στο Αιγαίο. Εντός αυτής της (μη εμπολεμης) παρατεταμένης σύγκρουσης, σε ό,τι αφορά τους ορισμούς, μπορεί κατα καιρούς να λαμβάνουν χώρα κρίσεις εξωτερικής πολιτικής, διεθνείς κρίσεις, θερμά επεισόδια ή ακόμα και πολεμος.
Η Ελλάδα λοιπόν, λόγω των τουρκικών κινήσεων ανέπτυξε προσφάτως τις προαναφερθείσες αντιλήψεις που σχετίζονται με την κρίση εξωτερικής πολιτικής. Ωστόσο τα πράγματα δεν σταμάτησαν εκεί. Φυσιολογικά, η Αθήνα προέβη σε κάποιες αντιδράσεις, καταδικάζοντας τις τουρκικές κινήσεις και προθέσεις και δηλώνοντας ότι είναι έτοιμη να αναλάβει ακόμα και στρατιωτική δράση έναντι της Τουρκίας. Οι εκατέρωθεν κινήσεις και δηλώσεις κλιμακώνουν την ένταση και βάζουν τις δύο χώρες σε ένα κύκλο διεθνούς κρίσης. Από την άποψη της ανάλυσης και της αξιολόγησης της κρίσης και των σταδίων της, αυτό συμβαίνει ανεξάρτητα από το “ποιος έχει δίκαιο” ή “ποιος το ξεκίνησε”.
Προϋποθέσεις ενός Θερμού Επεισοδίου
Αυτή τη στιγμή, Ελλάδα και Τουρκία βρίσκονται σε μια μη βίαιη διεθνή κρίση. Υπάρχει ωστόσο η αίσθηση ότι εντός περιορισμένου χρόνου είναι δυνατόν να γίνουν τέτοιες κινήσεις που να οδηγήσουν τα πράγματα σε ένα θερμό επεισόδιο. Κάποιες από τις προϋποθέσεις για κάτι τέτοιο είναι ξεκάθαρες και έχουν ως εξής:
- Η Τουρκία πρέπει να αποστείλει ερευνητικό σκάφος ή και πλοίο-γεωτρύπανο με τη συνοδεία του πολεμικού ναυτικού σε περιοχή νοτίως της Κρήτης ή ανατολικά π.χ. των νησιών Ρόδου, Καρπάθου, Κάσου όπου οριοθέτησε ΑΟΖ με την κυβέρνηση της Τρίπολης.
- Σύμφωνα με τα όσα διεμήνυσε η Αθήνα, οι ελληνικές δυνάμεις θα προβούν σε όλες τις ενέργειες για να αποτρέψουν τις έρευνες ή τις γεωτρήσεις των τουρκικών πλοίων. Χωρίς τη συμμετοχή-αντίδραση δεύτερου μέρους είναι αδύνατον να υπάρξει θερμό επεισόδιο.
- Αν η Ελλάδα όντως κινηθεί με αυτή την αποφασιστικότητα και οι κινήσεις της αποτρέψουν τις τουρκικές ενέργειες χωρίς το ξέσπασμα εχθροπραξιών τότε το θερμό επεισόδιο θα αποφευχθεί.
- Αν η Τουρκία δεν αναχαιτιστεί τότε ενδέχεται οι εκατέρωθεν κινήσεις να κλιμακωθούν μέχρι το σημείο της χρήσης στρατιωτικής βίας, οπότε θα έχουμε θερμό επεισόδιο.
Δεδομένου ότι η Αθήνα έχει τη βούληση για μια δυναμική αντίδραση, κάποια σενάρια είναι ξεκάθαρα και κάποια άλλα λίγοτερο ξεκάθαρα ως προς τις επιλογές που αφήνουν στην Ελλάδα:
- Το βέβαιο είναι πως αν η Τουρκία στοχοποιήσει περιοχές που βρίσκονται μεταξύ 6 και 12 ναυτικών μιλίων από τις ακτές των προαναφερθέντων νησίων, η Ελλάδα είναι απολύτως νομιμοποιημένη να αντιδράσει εφόσον διατηρεί το δικαίωμα επέκτασης των χωρικών υδάτων της σε αυτή την περιοχή ενώ ταυτόχρονα εξασκεί και κυριαρχικά δικαιώματα επί της υφαλοκρηπίδας. Το ίδιο ισχύει και για την προσπάθεια της Τουρκίας να τρυπήσει στην υφαλοκρηπίδα όπου το παράκτιο κράτος έχει κυριαρχικά δικαιώματα εξ υπαρχής και αυτοδικαίως.
- Ωστόσο, το ζήτημα με την υφαλοκρηπίδα είναι κάπως πιο περίπλοκο. Για την Ελλάδα θα είναι πιο εύκολο από πλευράς νομιμοποίησης να αντιδράσει σε τουρκικές παραβιάσεις επί της υφαλοκρηπίδας που βρίσκονται βορείως της μέσης γραμμής με τη Λιβύη. Πιο δύσκολο θα ήταν το σενάριο όπου η Τουρκία θα επέλεγε να κινηθεί στο όριο της μέσης γραμμής (πιθανότατα εντός της περιοχής του τουρκο-λιβυκού μνημονίου) δεδομένου μάλιστα ότι Ελλάδα και Λιβύη δεν έχουν οριοθετήσει υφαλοκρηπίδα. Το σενάριο αυτό δεν απαγορεύει την αντίδραση της Ελλάδας, αλλά ίσως την καταστήσει λιγότερο πιθανή ή έντονη.
- Ένα τρίτο σενάριο αποτελεί η πιθανότητα η Τουρκία να επιλέξει σε πρώτη φάση να μην προβεί σε έρευνες ή γεωτρήσεις αλλά σε τοποθέτηση υποβρύχιων καλωδίων εντός της περιοχής του τουρκο-λιβυκού μνημονίου (ή και εκτός αυτού). Σύμφωνα με το άρθρο 79(1) της Σύμβασης για το Δίκαιο της Θάλασσας του 1982, “Όλα τα κράτη έχουν δικαίωμα να τοποθετούν υποβρύχια καλώδια και αγωγούς στην υφαλοκρηπίδα…”. Αυτό θα παρείχε το κατάλληλο πρόσχημα στην Άγκυρα για ένα ιδιότυπο “γκριζάρισμα” της περιοχής που αφενός να μη νομιμοποιεί μια δυναμική ελληνική αντίδραση αλλά αφετέρου να αυξάνει τις πιέσεις που εξασκούνται στην Αθήνα.
Προϋποθέσεις Αποσόβησης ενός Θερμού Επεισοδίου
Πρέπει πάντως να αναφερθεί, πως το θερμό επεισόδιο δεν είναι ένα νομοτελειακό γέγονος – που θα συμβεί δηλαδή οπωσδήποτε. Το γεγονός μάλιστα ότι γνωρίζουμε τον κίνδυνο και τα χρονικά περιθώρια που έχουμε μπροστά μας είναι κάτι θετικό και μπορεί να συμβάλει στην καλύτερη διαχείριση της κρίσης. Κάποιες κινήσεις που πρέπει να επιδιωχθούν μέσα στο επόμενο χρονικό διάστημα για την αποκλιμάκωση, είναι οι εξής:
- Να διατηρηθούν σε ετοιμότητα οι ένοπλες δυνάμεις καθότι σε τέτοιες περιστάσεις κρίσης η διπλωματία και η στρατιωτική ισχύς δουλεύουν καλύτερα συνδιαστικά. Ωστόσο πρέπει να θυμόμαστε ότι η αποτρεπτική ισχύς περιορίζεται στην αποτροπή και δεν μπορεί από μόνη της να επιλύσει χρόνια διμερή προβλήματα. Για τον σκοπό αυτό χρειάζονται και άλλες κινήσεις.
- Χρειάζεται να κινητοποιηθούν όλα τα διπλωματικά μέσα, τόσο οι απευθείας επαφές με την Τουρκία όσο και οι διπλωματικές σχέσεις που μπορούν να εξασκήσουν την οποιαδήποτε πίεση στην Άγκυρα, περιλαμβανομένων των ΗΠΑ, της Ρωσίας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
- Είναι ανάγκη να γίνει προσπάθεια, έστω παρασκηνιακή, αποκατάστασης των σχέσεων της Ελλάδας με την Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας στην Τρίπολη της Λιβύης και να υιοθετηθεί μια προσέγγιση καρότου-μαστιγίου ώστε, αν μη τι άλλο, να επιδιωχθεί ο περιορισμός των τουρκικών κινήσεων πέριξ της Κρήτης και όχι μόνο.
Σε κάθε περίπτωση, η πορεία της κλιμάκωσης και της σύγκρουσης δεν θα είναι προς όφελος κανενός και η Τουρκία πρέπει να πειστεί με κάθε τρόπο ότι δε χρειάζεται και ούτε τη συμφέρει να κλιμακώσει περαιτέρω την κρίση. Η δε Ελλάδα έχει την ευκαιρία να δείξει και στη διεθνή κοινότητα ότι πέρα από τις τοποθετήσεις και τη ρητορική δουλεύει μεθοδικά για την αποκλιμάκωση και την ασφάλεια στην περιοχή.
Του Ζήνωνα Τζιάρρα
Οι ορισμοί βασίζονται στο Michael Brecher (1993), Crises in World Politics: Theory and Reality (Pergamon Press: Oxford & New York).