Σε ένα δραματοποιημένο βίντεο διάρκειας ενός λεπτού η τουρκική Προεδρία περνάει μέσα από τις ένδοξες στιγμές των Σελτζούκων Τούρκων, με επίκεντρο τη μάχη του Μαντζικέρτ το 1071, στιγμές από την προέλαση των Τούρκων στρατιωτών του Κεμάλ στο μέτωπο της Καλλίπολης στον Α’ ΠΠ (1915-1916) καθώς και εικόνες ιπποτοξοτών αλλά και σύγχρονων τμημάτων των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων. Η μορφή που δεσπόζει στο βίντεο και που ουσιαστικά ταυτίζεται με αυτή του Τούρκου Προέδρου είναι αυτή του Alp Arslan, του δεύτερου ουσιαστικά σουλτάνου της αυτοκρατορίας των Σελτζούκων.
Ποιες είναι οι (νεοκλασικές) οθωμανικές επιδιώξεις του Τούρκου Προέδρου Ταγίπ Ερντογάν; Ποια η σημειολογία του Ισλάμ στον Μεσαίωνα μέσα από τον φακό της στρατιωτικής ιστορίας, με αφορμή και την επέτειο της μάχης του Μαντζικέρτ –σαν σήμερα την 26η Αυγούστου του 1071;
Η αποφασιστική νίκη των Σελτζούκων εναντίον των Βυζαντινών στη μάχη του Ματζικέρτ το 1071 έχει τεράστια σημασία στρατηγικά και ακολουθεί τον κλασικό ορισμό της «αποφασιστικής μάχης» μιας και η ολοκληρωτική επικράτηση των Σελτζούκων οδηγήσε σε δύο σημαντικά γεγονότα:
- Την εγκαθίδρυση των τουρκομανικών νομαδικών φύλων στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολίας και την οριστική απώλεια της ισχύος της βυζαντικής αυτοκρατορίας επί αυτών των εδαφών –έκτοτε το Βυζάντιο παρακμάζει εδαφικά επί των βαλκανικών εδαφών.
- Στην έναρξη μιας νέας εποχής για το Ισλάμ –τουλάχιστον μέχρι την Πρώτη Σταυροφορία (1096-1099)- στην περιοχή, δεδομένων των ανταγωνισμών ισχύος μεταξύ των Σελτζούκων και της δυναστείας των Φατιμιδών.
Ερντογάν όπως… Arp Aslan
Η ταύτιση του Ερντογάν με τον Arp Aslan (σ.σ. προσωνύμιο που σημαίνει κυριολεκτικά «ηρωϊκό λιοντάρι») δεν είναι τυχαία μιας κι από το 2018 το AKP έχει θεσμοθετήσει (με απόφαση του κόμματος) τις χρονιές 2023, 2053 και 2071 ως εορτασμούς των 100, 600 και 1000 χρόνων από το πέρας της μάχης δίνοντας ουσιαστική σημασία στον συμβολισμό, για το Ισλάμ, της αποφασιστικής συντριβής των Βυζαντινών στην εν λόγω μάχη.
Αξίζει να σημειωθεί ότι για το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) και τον Ερντογάν πιο συγκεκριμένα, η ιστορία (και η επαναφορά της, συχνά με νέους όρους) παίζει καθοριστικό ρόλο στον επαναπροσδιορισμό της τουρκικής εθνικής ταυτότητας αλλά και του ρόλου της χώρας στο περιφερειακό και παγκόσμιο γίγνεσθαι. Από το 2016, στην επέτειο των 100 χρόνων από την νίκη του Kut Al Amara (έναντι των Βρετανών στη Μεσοποταμία) ο Ερντογάν δήλωνε τα εξής:
“Οποιοσδήποτε παραγνωρίζει τα τελευταία 200 χρόνια, ή ακόμα τα 600 χρόνια μαζί με τις νίκες και τις ήττες, και πάει κατευθείαν από την παλιά τουρκική ιστορία στη Δημοκρατία, είναι ένας εχθρός του έθνους και του κράτους μας”.
Στο βίντεο μπορεί καθείς να διακρίνει τον γαλάζιο δικέφαλο αετό (όσο παράδοξο κι αν ακούγεται) και τις τρεις ημισελήνους ως τα πολεμικά λάβαρα των στρατιωτικών σχηματισμών του Arp Aslan. Λάβαρα που συναντά κανείς και σήμερα εντός των τουρκικών proxies Τουρκμένων μαχητών στη Συρία και στη Λιβύη. Ξεχωρίζουν φυσικά οι εικόνες των Σελτζούκων ιπποτοξοτών (προφανώς κουμανικής ή πολοβτσιανής εθνοτικής καταγωγής) με τον ίδιο τον Ερντογάν, στο τέλος του βίντεο να λαμβάνει αυτό το τόξο.
Ο Ύμνος του Μαντζικέρτ και η “Κόκκινη Μηλιά”
Στην αρχή του βίντεο ακούγεται ο Ερντογάν με γλαφυρό τρόπο να απαγγέλει την τελευταία στροφή από τον πολεμικό-οθωμανικό «Παλιό Ύμνο του Μαντζικέρτ» (Eski Malazgirt Marşı):
Yiğitler kan döker bayrak solmaya
Anadolum başlar vatan olmaya
Kızıl Elma’ya hey! Kızıl Elma’ya!
En güzel marşını vurmada mehterYa Allah Bismillah Allahu Ekber
Σε ελεύθερη απόδοση:
Οι ήρωες χύνουν αίμα, το λάβαρο φθείρεται
Η Ανατολία αρχίζει να γίνεται πατρίδα
Ω κόκκινη μηλιά! Στην κόκκινη μηλιά! [πιστή απόδοση: κόκκινο μήλο]
Οι σαλπιγκτές [πιστή απόδοση: οθωμανική στρατιωτική μπάντα] παιανίζουν τον πιο όμορφο ύμνο σου
Ο Αλλάχ είναι ένας και μοναδικός, ο Αλλάχ είναι μεγάλος
Ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι η «κόκκινη μηλιά» (σε πιστή απόδοση «κόκκινο μήλο» ή μεταφορικά, «χρυσό μήλο») ήταν αρχικά στοιχείο του τουρανισμού και η τοποθεσία της βρισκότανε κάπου στην Ασία. Στην ομώνυμη συλλογή ποιημάτων του, Kızıl Elma, ο γνωστός εθνικιστής-τουρανιστής (και εναντίον του Οθωμανισμού-Ισλαμισμού) συγγραφέας, Ziya Gökalp, έγραφε το 1911 στο ποίημα “Τουράν” υπέρ του παν-τουρκισμού:
“Για τους Τούρκους, η πατρίδα (Fatherland) δε σημαίνει ούτε Τουρκία, ούτε Τουρκεστάν. Πατρίδα είναι μια μεγάλη και αιώνια χώρα – το Τουράν!”
Μεταγενέστερα τουρκικές πηγές χρησιμοποιούν τη φράση για να αναφερθούν στη Βιέννη και την Κωνσταντινούπολη. Ο όρος ισλαμοποιείται περισσότερο (χωρίς να χάνει τον εθνικιστικό του χαρακτήρα). Αναφορές της τουρκικής μυθολογίας θέλουν τον πιστό πολεμιστή να «κόβει» το κόκκινο μήλο, ενώ η φράση «στο κόκκινο μήλο / στην κόκκινη μηλιά» αναφέρεται και ως πολεμική κραυγή τουρκικών φυλών στην προς δυσμάς επέκτασή τους. Γενικότερα, η έκφραση είναι ένα από τα σημαντικότερα σύμβολα του τουρκικού εθνικισμού και επεκτατισμού από τα χρόνια της οθωμανικής αυτοκρατορίας: συμβολίζει ένα στόχο που πρέπει να επιτευχθεί, αναφέρεται σε εδάφη που είναι επιθυμητά και δεν έχουν ακόμα κατακτηθεί, κάποτε στην ιδέα της δημιουργίας ενός κράτους, της τουρκικής ενότητας ή ακόμα και της παγκόσμιας κυριαρχίας. Λέγεται ότι η ιδέα του «κόκκινου μήλου» χρησιμοποιήθηκε και ως μέσο από την Οθωμανική Αυτοκρατορία για να κρατήσει την επιθυμία των Γενίτσαρων για πόλεμο σε υψηλά επίπεδα.
Ιστορικά Άλματα και Νεοκλασικός Οθωμανισμός
Από τον μεσαιωνικό μετασχηματισμό της αυτοκρατορίας των Σελτζούκων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία μέχρι τη γέννεση της σύγχρονης Τουρκίας, στο βίντεο συντελείται, καταληκτικά, μια μετάβαση λίγων… αιώνων στην μάχη της Καλλίπολης –την μάχη μέσα από την οποία διαμορφώθηκε η σύγχρονη Τουρκία του Μουσταφά Κεμάλ και μια περίοδος με ιδιαίτερη βαρύτητα στην τουρκική συλλογική μνήμη.
Τα τελευταία χρόνια πάντως, η μάχη του Μαντζικέρτ κατέχει κεντρικό ρόλο στο αφήγημα του Ερντογάν. Τον Αύγουστο του 2017, στην 16η επέτειο της ίδρυσης του ΑΚΡ δήλωνε τα εξής:
“Θα είμαστε στο Μαντζικέρτ στις 26 Αυγούστου για να γιορτάσουμε τη νίκη του Μαντζικέρτ και από εκεί και πέρα θα σπέρνουμε τους σπόρους του 2071 ευρισκόμενοι στο Μαντζικέρτ κάθε 26η Αυγούστου… Το ΑΚΡ είναι ένα κόμμα που υπηρετεί την αρχιτεκτονική όλων αυτών των επιτυχιών με την ισχυρή γέφυρα που έχει οικοδομήσει μεταξύ του παρελθόντος και του μέλλοντος. Έχουμε μια μεγάλη ευθύνη. Ωστόσο, διατηρούμε τα μέσα, τη θέληση και την αποφασιστικότητα να σηκώσουμε το βάρος με τη στήριξη του έθνους μας και τη βοήθεια του Αλλάχ. Το μόνο που χρειάζεται είναι να θυμόμαστε από που έχουμε έρθει, που στεκόμαστε, και που πηγαίνουμε. Να είστε σίγουροι, όσο δεν παρεκκλίνουμε της πορείας μας, είναι εύκολο για μας να υπερπηδήσουμε τα εμπόδια που μπαίνουν στο δρόμο μας.”
Παρά το γεγονός πως η μουσική και στιχουργική επένδυση του βίντεο παραπέμπει σε αμιγώς ισλαμικά ιδεολογικά στοιχεία η σύνθεση της μάχης του Μαντζικέρτ και της Καλλίπολης, είναι ενδεικτική της λεγόμενης τουρκο-ισλαμικής σύνθεσης (ή καλύτερα, ισλαμο-τουρκικής σύνθεσης).
Είναι λοιπόν εμφανές ότι αυτό που πρεσβεύει πλέον ο Ερντογάν και το ΑΚΡ δεν είναι απλώς ένας νέος οθωμανισμός (νέο-οθωμανισμός) στα πρότυπα των όσων έγραψε και ανέλυσε ο Νταβούτογλου (ή των όσων προσπάθησε ο Οζάλ). Το αφήγημά και το ιδεολογικό του πλαίσιο προσομοιάζει περισσότερο σε έναν Nεοκλασικό Oθωμανισμό, ο οποίος δε δανείζεται απλώς στοιχεία από το παρελθόν. Μάλλον, μέσα στο πλαίσιο της σύγχρονης – ή ακόμα και μελλοντικής – Τουρκίας προσπαθεί να αναβιώσει και να επαναφέρει τον πυρήνα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και να τον ενσωματώσει στο τουρκικό κράτος – τόσο σε επίπεδο κρατικής-εθνικής ταυτότητας όσο και σε επίπεδο κοσμοθεωρίας και modus operandi στις εξωτερικές σχέσεις.
Γεωπολιτική και η «Νέα Τουρκία» του 2023
Για την ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής αλλά και τον ορίζοντα του 2023, τα πιο πάνω έχουν σημαντικές προεκτάσεις.
Το 2014, στην 76η επέτειο του θανάτου του Μουσταφά Κεμάλ, καθόλου τυχαία, και πριν ακόμα τα πράγματα πάρουν δραματικές διαστάσεις στο εσωτερικό της Τουρκίας, Ο Ερντογάν δήλωσε τα εξής:
“Η 29η Οκτωβρίου 1923 [ημέρα ίδρυσης της Τουρκικής Δημοκρατίας] είναι η συνέχιση της Νίκης του Μαντζικέρτ του 1071, της παγκόσμιας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που ιδρύθηκε το 1299 και της κατάκτησης του 1453 [σσ. της άλωσης της Κωνσταντινούπολης]. Η νίκη μας στα Δαρδανέλια και στο Kut al Amara, ο εθνικός μας αγώνας στα πεδία των μαχών είναι o πρόδρομος της Δημοκρατίας [του κράτους].”
Οι συμβολισμοί και η σημειολογία είναι ενδεικτική – τη χρονιά μάλιστα που Ερντογάν είχε εκλεγεί για πρώτη φορά πρόεδρος. Στην επέτειο του θανάτου του Μουσταφά Κεμάλ, του ιδρυτή του τουρκικού κράτους, ο Ερντογάν επανανοηματοδοτεί το πλαίσιο του τουρκικού κράτους και το επαναπροσδιορίζει μέσα από την ιστορική εμπειρία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Συρράβει δηλαδή εκ νέου τους δεσμούς εκείνους με το παρελθόν τους οποίους ο Μουσταφά Κεμάλ προσπάθησε να αποκόψει και αλλάζει την ταυτότητα, τον ρόλο και τον σκοπό της Τουρκίας.
Τρία χρόνια αργότερα, και πάλι στην επέτειο του θανάτου του Κεμάλ, ο Ερντογάν, έκανε άλματα προς τα εμπρός:
“Βλέπετε, δεν μπορούσαμε καν να προστατεύσουμε το Εθνικό μας Συμβόλαιο, το οποίο διακηρύξαμε κατά την έναρξη του Πολέμου της Ανεξαρτησίας. Τώρα, αν δώσετε σημασία μέσα-μέσα στις εξελίξεις στη Συρία και στο Ιράκ, λέω κάτι, τί είναι αυτό; Λέω, ‘πρέπει να διεκδικήσουμε ξανά το Εθνικό μας Συμβόλαιο.’ Αν παρενοχλούμαστε από τα σύνορα μας του Εθνικού Συμβολαίου, αν υπάρχουν επιθέσεις εναντίον της χώρας μας από μέσα από αυτά τα σύνορα, δεν έχουμε την πολυτέλεια να πούμε ‘ορίστε, συνεχίστε.’ Οτιδήποτε είναι αναγκαίο, έχουμε την υποχρέωση να το πράξουμε όπως πρέπει.”
Στην επέτειο μνήμης του Κεμάλ Ατατούρκ, ο Ερντογάν ουσιαστικά τον κατηγόρησε ότι έκανε εκπτώσεις από το Εθνικό Συμβόλαιο, η τελική μορφή του οποίου καταρτίστηκε το 1920 στην τελευταία συνέλευση του οθωμανικού κοινοβουλίου, προδίδοντας τα εδάφη που η Τουρκία δικαιούται και θα μπορούσε να είχε.
Σήμερα, με την Τουρκία στην Κύπρο, τη Συρία, το Ιράκ, τη Λιβύη, την Ανατολική Μεσόγειο και με συμφωνίες στρατιωτικής παρουσίας στη Σομαλία, την Αλβανία, το Κατάρ, και τον Νίγηρα, είναι πιο ξεκάθαρο από ποτέ ότι ο Ερντογάν βλέπει – εκ πεποιθήσεως – «κόκκινες μηλιές» παντού, ακόμα και πέρα από τα σύνορα του Εθνικού Συμβολαίου.
Την κατάσταση επιδεινώνει περισσότερο το γεγονός ότι στο εσωτερικό μέτωπο η οικονομία και η κοινωνική-πολιτική σταθερότητα πάει από το κακό στο χειρότερο και η κυβέρνηση αναγκάζεται να αντικαθιστά τις κοινωνικές παροχές και την ευημερία με εθνικιστικές εξάρσεις, ιδεολογικά αφηγήματα, συμβολισμούς, εξωτερικούς εχθρούς, συνωμοσίες και θριάμβους στο εξωτερικό – μέχρι στιγμής με κάποια επιτυχία.
Με δεδομένο ότι ο Ερντογάν έχει ανάγκη την πολιτική του επιβίωση τουλάχιστον μέχρι το 2023, έτος που θέλει να εγκαινιάσει επισήμως τη «Νέα Τουρκία» στην επέτειο των 100 χρόνων από την ίδρυση του τουρκικού κράτους και της Συνθήκης της Λωζάνης, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το επόμενο διάστημα πρόκειται να αντιμετωπίσουμε μια αυξανόμενα επικίνδυνη και ανεξέλεγκτη Τουρκία.
Των Ζήνωνα Τζιάρρα και Γιάννη Ιωάννου