Kάθε ανάλυση για επιμέρους ζητήματα της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής πρέπει να λαμβάνει υπόψη το ιδεολογικό πλαίσιο και το γεωπολιτικό όραμα της «νέας» Τουρκίας του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ). Μέσα από αυτά φιλτράρονται τα τουρκικά συμφέροντα και οι ανάγκες ασφάλειας, επηρεάζοντας τη στοχοθεσία και τις αποφάσεις της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής, θέτοντας και κάποια όρια στον «ορθολογισμό» της τουρκικής συμπεριφοράς. Αυτές οι δυναμικές και οι εντάσεις εκφράζονται στο ευρύτερο εξωτερικό περιβάλλον της Τουρκίας και πιο συγκεκριμένα σε μέτωπα όπως η Συρία (κατ’ επέκταση το Ιράκ και το Ιράν) και η Ανατολική Μεσόγειος.
Εδώ και μερικά χρόνια, ιδιαίτερα από τις αρχές της δεκαετίας του 2010, η Τουρκία βρίσκεται σε μια μεταβατική φάση σε ό,τι αφορά στο πολιτικό της σύστημα, το κυρίαρχο ιδεολόγημα της κυβέρνησης και τη διάρθρωση των οικονομικών και κοινωνικών της δομών. Σε μετάβαση βρίσκεται παράλληλα και ολόκληρη η Μέση Ανατολή, η οποία με τον πόλεμο στο Ιράκ (2003) και αργότερα με τις αραβικές εξεγέρσεις και την άνοδο του Ισλαμικού Κράτους δεν έχει σταματήσει να παράγει αστάθεια και απειλές ασφάλειας. Η αλληλεπίδραση αυτών των δύο επιπέδων, που ειρήσθω εν παρόδω λαμβάνει χώρα στο πλαίσιο ενός διεθνούς συστήματος που κινείται μεταξύ ημιμονοπολισμού και πολυπολισμού, άλλοτε επιτάσσει και άλλοτε επιτρέπει κάποιες κινήσεις στην τουρκική εξωτερική πολιτική.
Κυριαρχία επί ΑΚΡ
Σε κάθε περίπτωση, αυτές οι κινήσεις, μολονότι φαίνονται ενίοτε σχιζοφρενικές και αντιφατικές, δεν εκφεύγουν του διεθνούς-γεωπολιτικού οράματος των τουρκικών ελίτ του ΑΚΡ (και ιδιαίτερα του Τούρκου Προέδρου, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν). Ένα όραμα που απορρέει ουσιαστικά από τα αφηγήματα, τις φαντασιώσεις, το ιδεολόγημα και τις ιστορικές προσλαμβάνουσες του τουρκικού πολιτικού ισλαμικού κινήματος, όπως εκφράστηκε και καταπνίγηκε πολλάκις στην ιστορία της τουρκικής δημοκρατίας για να κυριαρχήσει εντέλει πολιτικά επί διακυβέρνησης ΑΚΡ. Πρόκειται για μια θεώρηση που επιζητεί να ανυψωθεί η Τουρκία σε κεντρικό-κομβικό κράτος τόσο στην ευρύτερη περιοχή, ως ηγέτιδα χώρα-κληρονόμος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όσο και στο διεθνές σύστημα ως μια μεγάλη δύναμη ανεξάρτητη από τις επιταγές μεγαλύτερων δυνάμεων – ως ένας ακόμη πόλος στο αναδυόμενο πολυπολικό σύστημα.
Είναι από την ίδια θεώρηση που προκύπτει και το αφήγημα (και πολιτική) περί αναθεώρησης της Συνθήκης της Λωζάννης. Της συνθήκης που επισφράγισε την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και –παρότι πολύ καλύτερη από την προηγούμενη, τη Συνθήκη των Σεβρών– τον συμβιβασμό του τουρκικού έθνους με μια νέα κατάσταση πραγμάτων. Μια κατάσταση πραγμάτων που το πολιτικό ισλαμικό κίνημα στην Τουρκία (καθώς και κάποιοι εθνικιστές) δεν χώνεψαν ποτέ.
Με άλλα λόγια, αυτό που ο Μουσταφά Κεμάλ παρουσίασε ως θρίαμβο ο Ερντογάν το παρουσιάζει σαν μια ιστορική ήττα, επαναπροσδιορίζοντας τι είναι (ή θα έπρεπε να είναι) η Τουρκία και τι πρέπει να επιδιώκει. Πέρα από την περίπτωση της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο (και της Αλεξανδρέττας πριν από αυτή) που χρήζει εκτεταμένης ανάλυσης ως προς τη θέση της στις αντιλήψεις και την ιδεολογία της εποχής, ο σύγχρονος τουρκικός αναθεωρητισμός εκφράζεται ξεκάθαρα από τη Συρία και το Ιράκ μέχρι και την Ανατολική Μεσόγειο.
Αμφισβήτηση με πράξεις
Η εισβολή της Τουρκίας στη Συρία με τις επιχειρήσεις «Ασπίδα του Ευφράτη» (2016-2017) και «Κλάδος Ελαίας» (2018) αμφισβητεί τη γεωπολιτική τάξη που επέφερε η Συνθήκη της Λωζάννης με τον πιο έμπρακτο τρόπο. Το ίδιο συμβαίνει και στην Ανατολική Μεσόγειο, όπου η Τουρκία υιοθετεί το δόγμα της «Γαλάζιας Πατρίδας», το οποίο είναι απόλυτα συμβατό με την αναθεώρηση της Συνθήκης της Λωζάννης και αξιώνει έλεγχο επί ολόκληρης σχεδόν της Ανατολικής Μεσογείου – περιλαμβανομένων της κυπριακής ΑΟΖ, μέρους της ελληνικής υφαλοκρηπίδας, του Αιγαίου και του Κρητικού Πελάγους.
Η τουρκική εξωτερική πολιτική, παρά τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει, δίνει μαθήματα συνδυασμού σκληρής ισχύος και διπλωματίας. Ο στρατηγικός εξαναγκασμός (ή η πειθαναγκαστική διπλωματία) που χρησιμοποιεί αφενός της έχει δώσει μια θέση στο διαπραγματευτικό παιχνίδι των δυνάμεων στη Μέση Ανατολή (ΗΠΑ, Ρωσία, Ιράν), αφετέρου της επέτρεψε να δημιουργήσει παράνομα τετελεσμένα στην Ανατολική Μεσόγειο (ιδιαίτερα πέριξ της Κύπρου) και να επιβάλει τον εαυτό της, είτε μέσω ισορροπιών ισχύος στο Κυπριακό είτε μέσω του παράνομου γεωτρητικού της προγράμματος, στις δυναμικές ενεργειακής ασφάλειας που αναπτύσσονται στην περιοχή.
Αδιέξοδα από… επιλογή
Γίνεται συχνά λόγος για τα αδιέξοδα της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής και για το πόσο παγιδευμένη είναι σε κάποιες καταστάσεις. Αυτό που συχνά δεν λαμβάνεται υπόψη είναι το γεγονός ότι σε μεγάλο βαθμό η Τουρκία βρίσκεται σε αυτά τα αδιέξοδα από επιλογή – διότι πήρε αποφάσεις και ακολούθησε πολιτικές υψηλού ρίσκου, σχεδόν ανορθολογικές. Με τον ίδιο τρόπο η Τουρκία έχει το εκτόπισμα να μετριάσει ή να ρυθμίσει πολλά (αλλά όχι όλα) τα προβλήματα που αντιμετωπίζει αν διαφοροποιήσει τις πολιτικές της ή χαμηλώσει τον πήχη των διεκδικήσεών της.
Προς το παρόν δεν έχει λόγο να κάνει κάτι τέτοιο εφόσον, παρά τα πισωγυρίσματα που ενίοτε προκύπτουν, έχει τη δυνατότητα να διαπραγματεύεται πράγματα με τις μεγάλες δυνάμεις που δεν ήταν ποτέ σε θέση να διαπραγματευτεί. Παραδείγματα αποτελούν η Ειδική Σχέση με την Ευρωπαϊκή Ένωση (υπό τους τουρκικούς εκβιασμούς αναφορικά με τις προσφυγικές ροές), η στενή σχέση με τη Ρωσία (και στον αμυντικό τομέα) ενόσω παραμένει ένα από τα σημαντικότερα μέλη του ΝΑΤΟ, ο ρόλος που επιδιώκει να έχει στη νέα γεωπολιτική και συνταγματική τάξη της Συρίας, ο έλεγχος των εδαφών στη Βόρεια Συρία και η διαβούλευση για τις κουρδικές περιοχές ανατολικά του Ευφράτη, καθώς και ο ενισχυμένος ρόλος που αξιώνει στην Ανατολική Μεσόγειο. Ουσιαστικά, διαπραγματεύεται τον επαναπροσδιορισμό της διεθνούς της εικόνας, του διεθνούς της προσανατολισμού και του γεωστρατηγικού της ρόλου.
Κομβικό σημείο με στόχους
Ίσως το σημαντικότερο ζήτημα της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής αυτή τη στιγμή είναι το Συριακό με τις διάφορες διαστάσεις του και πώς αυτό είναι συνυφασμένο με το τρίγωνο των εντάσεων και των παραδόξων ΗΠΑ-Τουρκία-Ρωσία. Για την Τουρκία διακυβεύονται τρία βασικά πράγματα στη Συρία: α) το μέλλον του κουρδικού ζητήματος, β) η τύχη του αναθεωρητικού της οράματος όπως συμπυκνώνεται στον έλεγχο της Βόρειας Συρίας, ο οποίος συνδέεται και με την κουρδική απειλή, και γ) η σχέση της με τις μεγάλες δυνάμεις Ρωσία και ΗΠΑ. Πιο συγκεκριμένα, τα μέτωπα στα οποία αντιμετωπίζει μεγάλες προκλήσεις είναι τα εξής δύο: α) στη Βορειοδυτική Συρία και β) στη Βορειοανατολική Συρία (ανατολικά του Ευφράτη) όπου βρίσκονται οι κουρδικές περιοχές.
Σε ό,τι αφορά στο πρώτο, η Τουρκία κατάφερε να αναπτύξει δυνάμεις στην επαρχία Ιντλίμπ, το τελευταίο άντρο των αντικαθεστωτικών δυνάμεων (περιλαμβανομένης της Hayat Tahrir al Sham, πρώην Αλ Κάιντα της Συρίας, και των φιλοτουρκικών ομάδων του Εθνικού Μετώπου Απελευθέρωσης, NLF). Στο πλαίσιο, μάλιστα, της διαδικασίας της Αστάνα, όπου συμμετέχει με τη Ρωσία και το Ιράν, κατάφερε μέσα από διαπραγμάτευση και συμφωνία να αποκτήσει 12 σημεία στρατιωτικού ελέγχου – παρατηρητήρια για την εφαρμογή των λεγόμενων ζωνών αποκλιμάκωσης. Η προέλαση του Συριακού Αραβικού Στρατού (SAA) στο Ιντλίμπ κατά των αντικαθεστωτικών δυνάμεων προκάλεσε κάτι που ήταν αναμενόμενο, τη δημιουργία έντασης μεταξύ Τουρκίας και Ρωσίας, εφόσον η τελευταία δεν μπορούσε παρά να στηρίξει τις επιχειρήσεις της κυβέρνησης Μπασάρ αλ Άσαντ.
Ταυτόχρονα, η Ρωσία έχει αυξήσει τις πιέσεις στην Τουρκία για την επιστροφή εδαφών που βρίσκονται υπό τον έλεγχό της στη συριακή επικράτεια. Από αυτή την άποψη, οι στρατιωτικές νίκες του SAA θα φέρουν εκ των πραγμάτων την Τουρκία σε πιο δύσκολη θέση και τα δύο μέρη πιο κοντά στη σύγκρουση αν δεν βρεθεί μια μέση λύση, ενδεχομένως και με τη βοήθεια της Ρωσίας. Κι επειδή οι προτιμήσεις της Ρωσίας γέρνουν περισσότερο προς τη Συρία παρά προς την Τουρκία (χωρίς η μια να αποκλείει την άλλη), ο κίνδυνος επιδείνωσης των ρωσο-τουρκικών σχέσεων είναι ορατός.
Απαιτούνται συμβιβασμοί
Από την άλλη, οι ΗΠΑ και η Τουρκία συμφώνησαν στη δημιουργία μιας ζώνης ασφαλείας του λεγόμενου «Διαδρόμου Ειρήνης» κατά μήκος του τουρκοσυριακού συνόρου ανατολικά του Ευφράτη για να καθησυχαστούν οι ανησυχίες της Τουρκίας αναφορικά με την κουρδική απειλή. Ωστόσο, οι δύο χώρες συνεχίζουν να έχουν εκ διαμέτρου αντίθετες απόψεις ως προς το μήκος και το βάθος της ζώνης ασφαλείας αλλά και ως προς τον ρόλο των κουρδικών δυνάμεων στη Συρία.
Συνεπώς και σε αυτό το μέτωπο το αδιέξοδο δύσκολα θα αποφευχθεί εάν οι δύο πλευρές δεν προχωρήσουν σε συμβιβασμούς. Τα δύο αυτά μέτωπα σχετίζονται και με ευρύτερα ζητήματα, όπως αυτό των αντιβαλλιστικών συστημάτων S-400, που η Τουρκία παραλαμβάνει από τη Ρωσία, και το πρόγραμμα των αμερικανικών αεροσκαφών F-35, από το οποίο η Τουρκία έχει προς το παρόν εκδιωχθεί. Ως εκ τούτου, το διαπραγματευτικό παιχνίδι είναι περίπλοκο και φαίνεται ότι κανένα από τα εμπλεκόμενα μέρη δεν έχει ξεκάθαρο πλάνο για το πώς θα το διαχειριστεί και πού θέλει να καταλήξει.
Επιρροή στη γειτονιά μας
Αυτές ακριβώς οι δυναμικές επηρεάζουν σημαντικά, μολονότι εμμέσως, την Ανατολική Μεσόγειο με δύο τουλάχιστον τρόπους. Πρώτον, αναγκάζουν τις ΗΠΑ να κοιτάξουν περισσότερο στην Ελλάδα, στην Κύπρο και στις τριμερείς συνεργασίες, ψάχνοντας εναλλακτικές φιλοδυτικές συνεργασίες και αντιπροσώπους. Ωστόσο, δεν πρέπει να υπάρχει αμφιβολία ότι αυτή η προσέγγιση των ΗΠΑ έχει σκοπό να λειτουργήσει και ως μοχλός πίεσης για την επαναφορά της Τουρκίας στο δυτικό στρατόπεδο και όχι ως προσπάθεια αντικατάστασής της. Δεύτερον, οι μοχλοί πίεσης Ελλάδας και Κύπρου προς την Τουρκία μέσω της Δύσης περιορίζονται σημαντικά, μια και η διαπραγματευτική ισχύς και ενέργεια τόσο της ΕΕ όσο και των ΗΠΑ έναντι της Τουρκίας εξαντλούνται στη διαχείριση των δικών τους –ενδεχομένως μεγαλύτερων– προβλημάτων με την Άγκυρα.
Όσο, λοιπόν, οι ΗΠΑ και η ΕΕ δυσκολεύονται να επιλύσουν τα δικά τους ζητήματα με την Τουρκία τόσο η Τουρκία θα μένει σε μεγάλο βαθμό ανεξέλεγκτη στην Ανατολική Μεσόγειο και οι ΗΠΑ θα πλησιάζουν άλλα κράτη της περιοχής. Εντούτοις, συνιστάται προσοχή, διότι μπορεί η αμερικανική στήριξη να φαίνεται σαν κάτι θετικό, αλλά το τελευταίο πράγμα που έχουν ανάγκη η Κύπρος και η Ελλάδα είναι να βρεθούν πιόνια σε ένα μεγαλύτερο ανταγωνισμό ισχύος και σφαιρών επιρροής μεταξύ ΗΠΑ, Ρωσίας, Τουρκίας και όχι μόνο.
Του Ζήνωνα Τζιάρρα
Το άρθρο δημοσιεύτηκε αρχικά στο περιοδικό “ΕΠΙΚΑΙΡΑ” (τεύχος Σεπτεμβρίου 2019).