Το 2020 μας έφερε αντιμέτωπους με αυτό που στον δυτικό κόσμο γνωρίζαμε κυρίως στη θεωρία: δηλαδή με τις απειλές στην ανθρώπινη ασφάλεια (human security threats). Όχι ότι αυτές δεν υπήρχαν πάντοτε και στον δυτικό κόσμο, αλλά η πανδημία του Covid-19 μας υπενθύμισε ότι στην εποχή της άνευ προηγουμένου παγκοσμιοποίησης και διασυνδεσιμότητας κανένα είδος ασφάλειας δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένο.
Παραδοσιακή Vs Σύγχρονη Ασφάλεια
Παλαιότερα, και κυρίως κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, αντιλαμβανόμασταν την ασφάλεια (ή την εθνική ασφάλεια) και την ειρήνη ως την απουσία πολέμου μεταξύ κρατών και, κατ’ επέκταση την συνδέαμε με την στρατηγική στο πλαίσιο της διεθνούς/διακρατικής ασφάλειας. Όσο το κράτος ήταν ασφαλές ή δεν ήταν υπο απειλή οι άνθρωποι και οι κοινωνίες θεωρούνταν ασφαλείς. Το τέλος του Ψυχρού Πολέμου μας επέτρεψε να στρέψουμε τα μάτια μας και αλλού, να δούμε ότι δεν περιστρέφονται όλα γύρω από την πιθανότητα ή μη διακρατικού – και δη πυρηνικού – πολέμου. Αποκτήσαμε την ευκαιρία, και την πολυτέλεια θα μπορούσε να πει κανείς, να ασχοληθούμε με σωρεία άλλων προβλημάτων και απειλών ασφάλειας σε πολιτικό, κοινωνιακό και ανθρώπινο επίπεδο. Σε αυτές περιλαμβάνονται ζητήματα οικονομίας, εργασίας, ευημερίας, φυσικής ακεραιότητας, εγκληματικότητας, περιβάλλοντος, και φυσικά υγείας.
Όπως έγραψε ο κοινωνιολόγος Anthony Giddens πριν 30 χρόνια, η παγκοσμιοποίηση είναι «η εντατικοποίηση των παγκόσμιων κοινωνικών σχέσεων που συνδέουν μακρινές τοπικότητες [localities] με τέτοιο τρόπο ώστε τοπικά συμβάντα να διαμορφώνονται από γεγονότα που συμβαίνουν πολλά μίλια μακριά και το αντίστροφο». Η διαπίστωση του Giddens είναι σήμερα πιο αληθής από ποτέ. Αυτό που 100 χρόνια πριν θα μπορούσε να ήταν μια επιδημία σήμερα μετατρέπεται ευκολότερα σε πανδημία. Μια τοπική διαδήλωση, μπορεί ευκολότερα να καταστεί ένα κύμα επαναστάσεων ή εξεγέρσεων. Μια εθνοτική σύγκρουση ή ένας εμφύλιος πόλεμος ευκολότερα διεθνοποιείται και καθίσταται πρόβλημα διαπλεκόμενων διεθνών συμφερόντων με κίνδυνο να εκτροχιαστεί.
Φυσικά, η ίδια, δραματική, πραγματικότητα επιβεβαίωσε το γεγονός ότι ανθρώπινη και εθνική (η κρατική) ασφάλεια είναι έννοιες άρρηκτα συνδεδεμένες. Η εξάπλωση λοιμωδών ασθενειών, και στην προκειμένη του Covid-19, μπορεί να έχει εκτεταμένες επιπτώσεις στον χαρακτήρα των πολιτικών συστημάτων, στην κοινωνική συνοχή, στην εξωτερική πολιτική, στις διεθνείς σχέσεις, τις τεχνολογικές εξελίξεις και, βεβαίως, στην τοπική και παγκόσμια οικονομία. Εν τω μέσω της πανδημίας είδαμε τα κράτη ακόμα και στον δυτικό κόσμο να γίνονται αυταρχικότερα. Είδαμε την ελευθερία να θυσιάζεται, για ακόμα μια φορά, στον βωμό της ασφάλειας – συχνά χωρίς αποτελέσματα ή επαρκή στοιχειοθέτηση. Είδαμε τοπικές οικονομίες να επηρεάζονται βαθιά και παγκόσμιους οικονομικούς-εμπορικούς πολέμους να διεξάγονται ή να εντείνονται με αφορμή την πανδημία και εις βάρος της δημόσιας υγείας.
Ο Άνθρωπος και η Ασφάλεια
Είδαμε τον φόβο να φωλιάζει μέσα στις κοινωνίες. Την απόγνωση, την οικονομική εξαθλίωση, τα αδιέξοδα. Αντιληφθήκαμε ίσως ότι η ασφάλεια είναι πρώτιστα ζήτημα με αντικείμενο αναφοράς (referent object) τον άνθρωπο. Τι θα ήτανε οι Διεθνείς Σχέσεις και η Γεωπολιτική χωρίς αυτόν; Ακόμα και οι κοινωνικές συλλογικότητες που βλέπει ο καθένας ως πολύτιμες αποτελούνται από άτομα. Και όμως έννοιες που πολλές φορές μένουν χωρίς ορισμό όπως η “δημόσια υγεία”, η “οικονομική ανάπτυξη”, το “εθνικό συμφέρον” χρησιμοποιούνται αυθαίρετα για να εκμεταλλευτούν και να χειραγωγήσουν τον άνθρωπο.
Το 2020 φεύγει αφήνοντάς μας με μια παράδοξη και μάλλον σουρρεαλιστική πραγματικότητα. Μας αφήνει φυσικώς πιο αποξενωμένους και όμως πιο διασυνδεδεμένους από ποτε. Όπως γράφω στα συμπεράσματα του Διεθνής Πολιτική στην Ανατολική Μεσόγειο,
…παρότι οι κοινωνίες παραμένουν πολύ διασυνδεδεμένες εικονικά, τεχνολογικά και όχι μόνο, το Κράτος πραγματοποιεί ένα πισωγύρισμα προς την εσωστρέφεια και τον απομονωτισμό. Αυτό είναι ένα μάλλον καινούργιο παράδοξο που δημιουργεί νέες προκλήσεις σε πολλά επίπεδα.
Βεβαίως ο απομονωτισμός των κρατών αντανακλάται και στο εσωτερικό τους, όπου τα μέτρα που εφαρμόζονται κατά της πανδημίας έχουν οδηγήσει το πιο κοινωνικό ον – τον άνθρωπο – σε απομόνωση και, συχνά, μοναξιά. Πρέπει ωστόσο να σημειωθεί, προς αποφυγή παρεξηγήσεων, πως όλες οι προαναφερθείσες τάσεις προϋπήρχαν, στον ένα ή στον άλλο βαθμό. Η πανδημία ήρθε να τις επιταχύνει και να τις εμβαθύνει.
Σε αυτή τη φάση δεν υπάρχουν πολλοί λόγοι για να πιστέψει κανείς ότι το 2021 θα φέρει τη ριζική αντιστροφή των όσων μέχρι σήμερα έχουν εξελιχθεί. Μάλλον θα είναι ένα έτος-συνέχεια. Μπορεί να έχει σημειωθεί πρόοδος αναφορικά με την εύρεση του εμβολίου και τους εμβολιασμούς που ευελπιστούμε ότι θα περιορίσουν τον υγειονομικό κίνδυνο. Ωστόσο, σύμφωνα με τους ειδικούς, είμαστε ακόμα μακριά από το σημείο της ουσιαστικής κάμψης στη διασπορα του ιού. Επιπλέον, οι επιπτώσεις της πανδημίας στις τοπικές οικονομίες και κοινωνίες δεν έχουν ακόμα φανεί στην πλήρη τους έκταση τη στιγμή μάλιστα που τα κράτη προσπαθούν με δυσκολία να διαχειριστούν το δεύτερο κύμα της πανδημίας.
Η τεχνολογία θα συνεχίσει να βρίσκεται στο επίκεντρο της “νέας εποχής” και μάλλον θα καταστεί ζωτικής ανάγκης για τη συνέχιση και βιωσιμότητα σωρείας πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών δραστηριοτήτων. Τόσο, που πιθανόν το νέο status quo που θα αναδυθεί να είναι μη αναστρέψιμο αναφορικά με το modus operandi των ανθρώπων σε όλα τα επίπεδα. Ταυτόχρονα όμως θα καταστεί σημαντικά επιζήμιο για τις ανθρώπινες σχέσεις, την ανθρώπινη ψυχοσύνθεση και (πνευματική) υγεία. Ούτως ή άλλως στον 21ο αιώνα ιδιαίτερα ή έννοια της “κοινότητας” και του “κοινωνικού συνόλου” διαβρώνεται στην πράξη με την ενίσχυση της ατομικότητας τόσο ως επιλογής (μέσα απο την αντικατάσταση των κοινωνικών σχέσεων με τεχνολογικές λύσεις) όσο και ως de facto τρόπου ζωής (λόγω της έλλειψης χρόνου και του ρυθμού της καθημερινότητας).
Και ενώ τα παγκόσμια προβλήματα πρέπει να έχουν παγκόσμιες λύσεις και να οδηγούν σε διεθνείς συνεργασίες, η πανδημία σε πολλές περιπτώσεις οξύνει τους ανταγωνισμούς εντός των κοινωνιών και του διεθνούς συστήματος (π.χ. μεταξύ Κίνας και ΗΠΑ).
Ατομικό – Εθνικό – Διεθνές
Η (αν)ασφάλεια λοιπόν στο ατομικό-ανθρώπινο επίπεδο έχει ουσιαστικές επιπτώσεις στην εθνική και διεθνή ασφάλεια. Οι ενισχυόμενες τάσεις του απομονωτισμού, του προστατευτισμού, του εθνικισμού, του αυταρχισμού και του λαϊκισμού τρέφουν τη ροπή που ήδη είχε το διεθνές σύστημα προς τον πολυπολισμό.
Από τη μια, οι ΗΠΑ βρίσκονται ακόμα σε βαθιά και πολυεπίπεδη κρίση στο εσωτερικό. Όσο και αν προσπαθούν να προβάλουν ισχύ στο εξωτερικό, δεν θα καταφέρουν να επιστρέψουν στη θέση που είχαν κατά την πρώτη μετα-ψυχροπολεμική δεκαετία. Τουλάχιστον όχι προς το παρόν. Και η προεδρία Biden θα καθυστερήσει να φέρει τις όποιες ουσιαστικές αλλαγές.
Από την άλλη, τα αυταρχικά καθεστώτα θα είναι αυτά που, έχοντας τη δυνατότητα να αγνοήσουν/παρακάμψουν/καταστείλουν τις εσωτερικές πιέσεις και δημόσιες ανάγκες, θα καταφέρουν να επιδιώξουν μεγαλύτερα οφέλη και να αναβαθμίσουν τη θέση τους στο διεθνές σύστημα – εκμεταλλευόμενα και τα κενά ισχύος που ήδη υπήρχαν.
Συνεπώς το επόμενο έτος αλλά και η δεκαετία στην οποία εισερχόμαστε έρχονται με προκλήσεις. Από το διεθνές και εθνικό επίπεδο μέχρι και το ατομικό, η λύση φαίνεται να βρίσκεται εκεί που βρίσκεται – ανέκαθεν βρισκόταν – και η απειλή. Στον άνθρωπο. Εκεί λοιπόν πρέπει να στραφεί η εστίαση και η ενέργειά μας.
Καλή Χρονιά. Θα έρθει, με υπομονή και καλούς αγώνες.
Του Ζήνωνα Τζιάρρα