Όπως όλα δείχνουν το 2023 θα είναι ένα έτος με πολλές προκλήσεις. Ένα έτος εξαιρετικά ρευστό, αβέβαιο και μεταβατικό σε πολλά επίπεδα.
Πιο κάτω παρατίθενται τέσσερα – από τα πολλά – επίπεδα προκλήσεων εντός του 2023 και κάποιες σκέψεις για το κυπριακό κράτος και το μέλλον του σε ένα διεθνές περιβάλλον αβεβαιότητας.
1. Στρατηγικό Επίπεδο – Παγκόσμιοι Ανταγωνισμοί Ισχύος
Ο πόλεμος στην Ουκρανία που σύντομα κλείνει ένα χρόνο από τη μέρα της έναρξής του, εντείνει και επιταχύνει τους ανταγωνισμούς και τις αντιθέσεις του διεθνούς συστήματος, συμβάλλοντας παράλληλα στην αναδιαμόρφωση των διεθνών στρατοπέδων. Πρόκειται για την πιο πρόσφατη έκφραση μιας μακράς μετάβασης προς τον πολυπολισμό που μετρά δύο και πλέον δεκαετίες. Οι νέες τάσεις που αναδύονται εντός αυτής της μετάβασης παραπέμπουν σε έναν ιδιότυπο διπολισμό (εντός του αναδυόμενου πολυπολισμού). Αφενός, το ΝΑΤΟ βρήκε ξανά σκοπό ύπαρξης, παρόλο που η συνοχή της ΕΕ (ακόμα και απέναντι στη ρωσική απειλή) τίθεται ξανά εν αμφιβόλω εν μέσω των αντικειμενικών δυσκολιών που έχει επιφέρει ο πόλεμος. Στον αντίποδα, η Ρωσία αποδυναμώνεται και δορυφοριοποιείται, θα μπορούσε να πει κανείς, από μια Κίνα η οποία συνεχίζει να ενισχύεται και να προβάλλει διάφορα είδη ισχύος φέρνοντας την Ασία και τον Ειρηνικό πιο έντονα στο προσκήνιο των παγκόσμιων ανταγωνισμών. [Περισσότερα για τον ιδιότυπο διπολισμό στο υπό έκδοση βιβλίο Ζ. Τζιάρρα & Ν. Μούδουρου, Η Τουρκία ως Τρίτος Πόλος στη Νέα Διεθνή Τάξη, Εκδ. Παπαζήση]
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, οι συμμαχίες γίνονται πιο εύθραυστες, πιο ρευστές και πιο ευέλικτες. Οι πυρηνικές απειλές έχουν ξανά «κανονικοποιηθεί», τα διλήμματα ασφαλείας και οι κούρσες εξοπλισμών έχουν επανέλθει δυναμικά (παρόλο που δεν θα ήταν δόκιμο να μιλάμε για έναν «νέο Ψυχρό Πόλεμο»). Παράλληλα, φαίνεται να επιβεβαιώνεται η ανησυχία περί ενός διεθνούς συστήματος συλλογικής ασφαλείας που τελεί υπό κατάρρευση. Με άλλα λόγια, υπάρχει μια γενική αδυναμία στη συλλογική αντιμετώπιση των διεθνών και παγκόσμιων απειλών. Αυτές οι τάσεις αναμένεται να επιδεινωθούν εντός του 2023 καθώς ο κόσμος προσπαθεί να βρει τη φόρμουλα μιας νέας και σταθερής διεθνούς τάξης.
2. Παγκόσμια Οικονομία και Ενεργειακή Κρίση
Ο πόλεμος στην Ουρκανία – εν παραλλήλω προς τη συνεχιζόμενη πανδημία του Covid-19 – έχει επιδεινώσει σημαντικά την παγκόσμια οικονομία και την ενεργειακή ανασφάλεια. Οι υψηλές τιμές της ενέργειας, ο υψηλός πληθωρισμός έχουν «μονιμοποιηθεί» ως παγκόσμιες πραγματικότητες. Παρεμφερή ζητήματα όπως η έλλειψη αγαθών και η επισιτιστική ανασφάλεια έχουν επίσης προκύψει ως σημαντικά.
Παρά τους φόβους για έναν δύσκολο χειμώνα, οι εκτιμήσεις θέλουν τον επόμενο χειμώνα (2023/2024) να είναι το μεγάλο στοίχημα για την ενεργειακή ασφάλεια στην Ευρώπη. Ο κίνδυνος συνέχισης του πολέμου στην Ουκρανία απειλεί τα ενεργειακά αποθέματα των χωρών της Ευρώπης μακροπρόθεσμα ενώ δοκιμάζει έντονα την πράσινη μετάβαση καθώς οι ενεργειακές ανάγκες υποσκάπτουν την προσπάθεια από-ανθρακοποίησης της ενεργειακής παραγωγής και αγοράς.
Σε ό,τι αφορά την οικονομία, σύμφωνα με στοιχεία του ΔΝΤ, η παγκόσμια οικονομική μεγέθυνση εκτιμάται ότι θα πέσει από 3.2% το 2022 σε 2.7% το 2023. Σύμφωνα με τον Economist 53 αναπτυσσόμενες χώρες βρίσκονται στο όριο του να μην μπορούν να κάνουν τις πληρωμές των χρεών τους. Επιπρόσθετα, έρευνα της EUpinions αποκαλύπτει ότι 49% των πολιτών της ΕΕ ορίζουν το αυξημένο κόστος ζωής ως τη βασική τους ανησυχία. Γενικότερα, στον αναπτυσσόμενο και όχι μόνο κόσμο, οι κακές οικονομικές συνθήκες μπορεί να δημιουργήσουν εντός του έτους τις προϋποθέσεις για περισσότερη κοινωνική πόλωση και μαζικές κινητοποιήσεις – η Μέση Ανατολή, για παράδειγμα, είναι ιδιαίτερα επιρρεπής σε ένα νέο κύμα εξεγέρσεων. Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί ότι έρευνα του πανεπιστημίου Χάρβαρντ δείχνει πως οι κοινωνικές κινητοποιήσεις τα τελευταία χρόνια έχουν καταστεί λιγότερο αποτελεσματικές, παρά το γεγονός ότι οι μη βίαιες διαδηλώσεις έχουν αυξηθεί. Συγκεκριμένα, αναφέρεται πως μόνο το 8% των διαδηλώσεων μεταξύ 2020-2021 είχαν κάποια αποτελέσματα.
3. Τεχνολογικά Άλματα και Διλήμματα
Το 2023 ενδέχεται να είναι καταλυτικό για την – ακόμα εντονότερη – ένταξη της Τεχνητής Νοημοσύνης (Artificial Intelligence, AI) στη ζωή μας, πέρα από το πόσο εξαρτημένος καθίσταται όλο και περισσότερο ο κόσμος από τον κυβερνοχώρο και την ηλεκτρονική τεχνολογία γενικότερα. Η κανονικοποίηση της AI και η συστηματική ενσωμάτωσή της σε διάφορους τομείς της οικονομίας, της υγείας, των επιχειρήσεων, της εκπαίδευσης κτλ. θα έχει με τον χρόνο τεράστιες και αλυσιδωτές προεκτάσεις και θα φέρει μαζί της έντονες ανακατατάξεις και διλήμματα ηθικής, επαγγελματικής και άλλης φύσεως. Πολλές από τις ανησυχίες που ήδη προκύπτουν, θυμίζουν ιστορικές περιόδους μεγάλων τεχνολογικών αλλαγών όπως της Βιομηχανικής Επανάστασης (18ος-19ος αιώνας) και της Ηλεκτρονικής Επανάστασης (από τη δεκαετία του 1980 και μετά). Υπό αυτό το πρίσμα, το 2023 θα μπορούσε πραγματικά να επιταχύνει με καταλυτικό τρόπο την γέννηση ενός εντελώς «νέου» κόσμου που θα θυμίζει ταινίες επιστημονικής φαντασίας.
4. Αυταρχισμός και Αντιστάσεις
Έρευνα του Ινστιτούτου V-Dem αναφέρει ότι 70% του κόσμου ζει υπό αυταρχικά ή δικτατορικά καθεστώτα και προσθέτει ότι τα επίπεδα της δημοκρατίας έχουν πέσει στα πριν από το 1989 επίπεδα. Η δεκαετία του 2010 ήταν κομβική για την ενίσχυση του αυταρχισμού ανά το παγκόσμιο, ως αποτέλεσμα και της παγκόσμιας οικονομική κρίσης που προηγήθηκε, ενώ τα περιοριστικά μέτρα που χρειάστηκε να υιοθετηθούν κατά τα πρώτα δύο χρόνια της πανδημίας δεν βοήθησε καθόλου αυτές τις τάσεις.
Το 2023 δεν προβλέπεται ότι θα υπάρξει κάποια σημαντική στροφή προς την δημοκρατία. Ωστόσο διαφαίνονται ήδη οι εντάσεις μεταξύ της προσπάθειας των αυταρχικών καθεστώτων να επιβιώσουν και των αντιδράσεων που δημιουργούνται σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο απέναντι στον αυταρχισμό. Μεταξύ άλλων, σημαντικά παραδείγματα αποτελούν οι πρόσφατες διαδηλώσεις στην Κίνα κατά των περιοριστικών μέτρων, οι μαζικές διαδηλώσεις στο Ιράν με αφορμή τα δικαιώματα των γυναικών, η αμφισβήτηση του πολέμου στην Ουκρανία από μεγάλη μερίδα των Ρώσων, και διάφορες κινητοποιήσεις στην Τουρκία κατά της κυβέρνησης Ερντογάν.
Αυτές οι δυναμικές προμηνύουν μεγαλύτερη αστάθεια εντός του 2023. Μεσοπρόθεσμα ή μακροπρόθεσμα θα μπορούσαν να λειτουργήσουν θετικά επιφέροντας νέες πολιτικές και κοινωνικές πραγματικότητες. Μέχρι, όμως, εκείνη την στιγμή, προβλέπεται μεγαλύτερη αναταραχή και σύγκρουση μεταξύ του παλιού και του καινούργιου.
Η Ανατολική Μεσόγειος και η Κύπρος το 2023
Στο περιφερειακό επίπεδο της Ανατολικής Μεσογείου, το 2023 είναι έτος κρίσιμων εκλογών, στην Κύπρο, την Ελλάδα και την Τουρκία. Ιστορικής σημασίας είναι σαφώς οι τουρκικές εκλογές. Ο Τούρκος πρόεδρος επιθυμεί διακαώς να επανεκλεγεί για εγκαινιάσει την λεγόμενη «Νέα Τουρκία» και τοιουτοτρόπως να υλοποιήσει ένα όνειρο ζωής. Για να επιτύχει τον σκοπό αυτό δεν θα διστάσει να δημιουργήσει κρίσεις εντός και εκτός της χώρας, γι’ αυτό και η περίοδος μέχρι τον Ιούνιο του 2023 θα είναι ιδιαίτερα κρίσιμη. Αλλά και μετά τις εκλογές, η ενδεχόμενη αμφισβήτηση των αποτελεσμάτων από την αντιπολίτευση σε περίπτωση που εκλεγεί ο Ερντογάν (ή το αντίστροφο) είναι πολύ πιθανόν να δημιουργήσει τάσεις αποσταθεροποίησης και κρίσης.
Το γεγονός ότι εντός του ιδίου έτους η Ελλάδα θα βιώσει τον δικό της «εκλογικό πυρετό», δεν είναι ιδανικό. Τόσο διότι χρειάζεται σταθερότητα, αποφασιστικότητα και διαύγεια απέναντι στις εξελίξεις στην Τουρκία (και όχι μόνο), αλλά και διότι ο λαϊκισμός που τείνει να ανθίζει στις προεκλογικές περιόδους μπορεί – σε συνάρτηση με την τουρκική επιθετικότητα – να οδηγήσει σε ανεπιθύμητες εξελίξεις.
Όσο για την Κύπρο, οι προεδρικές εκλογές Ιανουαρίου-Φεβρουαρίου 2023 είναι κρίσιμες διότι η νέα κυβέρνηση θα πρέπει να αντιμετωπίσει σωρεία εσωτερικών προβλημάτων στην οικονομία, την ενέργεια, την υγεία, τη διαφθορά κτλ., αλλά και να αντιμετωπίσει τη ρευστότητα και αστάθεια του διεθνούς περιβάλλοντος.
Είναι πολύ σημαντικό η νέα κυβέρνηση να αντιληφθεί την κρισιμότητα της εποχής, τις διάφορες κρίσεις και μεταβάσεις. Δεν υπάρχει χώρος ή χρόνος για ελαφρότητες, λαϊκισμούς, μικροπολιτικές σκοπιμότητες και επικοινωνιακά τεχνάσματα. Ολόκληρος ο κόσμος βρίσκεται σε μια πάλη επιβίωσης. Πόσο μάλλον η Κύπρος που έχει μεγάλες αδυναμίες και αντιμετωπίζει υπαρξιακές απειλές. Ο νέος πρόεδρος θα πρέπει να κινηθεί προς τα εμπρός λαμβάνοντας σημαντικές πρωτοβουλίες προς την δημιουργία κατάλληλων θεσμικών δομών. Αυτό είναι που το κράτος χρειάζεται περισσότερο απ’ όλα προκειμένου να αποκτήσει προσαρμοστικότητα και ανθεκτικότητα εν μέσω της παγκόσμιας αβεβαιότητας.
Δεν μπορεί πλέον η εθνική ασφάλεια, η εξωτερική πολιτική και γενικότερα το μέλλον του τόπου να εξαρτάται από τις απόψεις και την αίσθηση κατεύθυνσης ενός προέδρου και μερικών υπουργών. Η υφιστάμενη κατάσταση είναι παντελώς ανορθολογική, πρόχειρη, ερασιτεχνική και επικίνδυνη. Η κατεύθυνσή μας πρέπει να είναι συγκεκριμένη, στοιχειοθετημένη και θεσμοποιημένη. Χρειάζεται επειγόντως μια σοβαρή και επαγγελματική προσπάθεια διαβούλευσης και κατάρτισης μιας Στρατηγικής Εθνικής Ασφαλείας και η δια νόμου εγκαθίδρυση ενός Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας κατά τα πρότυπα άλλων χωρών. Πρέπει να οριστούν οι στόχοι, τα μέσα και το πλάνο με το οποίο θα επιδιωχτεί η επιβίωση του κράτους αλλά και η προώθηση των συμφερόντων του τα επόμενα χρόνια. Αυτό ισχύει βεβαίως και για το θέμα του Κυπριακού, το οποίο σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αφαιρεθεί από την εξίσωση. Είναι μάλλον αναπόσπαστο μέρος του οποιουδήποτε στρατηγικού σχεδιασμού.
Φυσικά, όλα τα ανωτέρω θα αποδειχτούν αναποτελεσματικά και με πολλές παθογένειες εάν γίνουν με πρόχειρο τρόπο και όχι στη βάση ανάπτυξης μιας στρατηγικής κουλτούρας. Και αυτό περιλαμβάνει μεταξύ πολλών άλλων έναν σημαντικό βαθμό αυτοκριτικής, ενδοσκόπησης, την αίσθηση της ταυτότητας και της γεωγραφίας, το όραμα, τη σχέση κράτους-κοινωνίας και άλλα πολλά.
*Βλ. σχετική παρέμβαση στο ΡΙΚ 1 πιο κάτω.
**Περισσότερα για τον στρατηγικό σχεδιασμό στην Κύπρο, εδώ, εδώ και εδώ.
Του Ζήνωνα Τζιάρρα