Το τζίνι έχει βγει από το μπουκάλι στην Ανατολική Μεσόγειο και το πρώτο τρίμηνο του 2020 δείχνει καθοριστικό για τις ισορροπίες ισχύος στην περιοχή και όλους τους εμπλεκόμενους δρώντες. Η Τουρκία προχωρεί ακάθεκτη στο ζήτημα της Λιβύης ενώ μια σειρά επιμέρους δυναμικών, σε συνδυασμό με τον διπλωματικό μαραθώνιο όλων των παικτών, θα φωτογραφήσει και τη συνέχεια των πραγμάτων.

Το μέτωπο της Λιβύης

Η Λιβύη μπορεί να αιφνιδίασε την Αθήνα και να την επηρεάζει άμεσα λόγω του μνημονίου Τρίπολης-Άγκυρας ωστόσο δεν αγγίζει, ουσιαστικά, την Κύπρο – πέραν της εξαγωγής συμπερασμάτων. Ο ιδιότυπος εμφύλιος και η εμπλοκή Ρωσίας-Γαλλίας-Ιταλίας-Τουρκίας-Αιγύπτου-Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων και Κατάρ θα συνεχιστεί και εκτός απροόπτου οι δυνάμεις του στρατάρχη Χαφτάρ (LNA) δεν θα κατορθώσουν να καταλάβουν την Τρίπολη με απόλυτα στρατιωτικούς όρους. Η Τουρκία προχώρησε, σε θεσμικό πλέον επίπεδο, στην αποστολή στρατιωτικής βοήθειας – ενέργεια που δεν πρέπει να ξενίζει σε αυτό το timing μιας και το έπραξε αμέσως μετά την πρωτοβουλία του LNA τον περασμένο Απρίλιο. Ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν δείχνει να συντονίζεται πλήρως με την ιδιότυπη –λόγω PMCs (μισθοφορικών δυνάμεων)– ρωσική εμπλοκή –παράλληλα με τη συνεννόησή τους για το Συριακό– και παράλληλα ασκεί πίεση στην ΕΕ έτσι ώστε να μην αποκλειστεί από τη διαπραγματευτική έκβαση της Λιβύης.

Παρά το ρίσκο, η Άγκυρα έχει κατορθώσει να λάβει θέση στο τραπέζι των συνομιλιών του Βερολίνου –σε αντίθεση με την Αθήνα– που πρέπει να αναμένονται –σε διαδικασία κλιμάκωσης– το πρώτο δεκαπενθήμερο του Φεβρουαρίου. Αν προκύψει μέχρι τότε μια διαδικασία για τη Λιβύη, αντίστοιχη του 2015, τότε τα κέρδη της Άγκυρας θα παραμείνουν διασφαλισμένα. Ακόμη όμως κι αν ο πόλεμος λάβει μια διαδικασία κλιμάκωσης ή περαιτέρω κατακερματισμού, το ρίσκο της Άγκυρας παραμένει σταθμισμένο μιας και η εμπλοκή της στη Λιβύη έχει πολλά από τα χαρακτηριστικά των επιχειρήσεων συγκάλυψης (clandestine ops) με στρατιωτικούς συμβούλους σε θέσεις κλειδιά (εκπαίδευση GNA, αεράμυνα, drones, κ.ο.κ.).

Η Ανατολική Μεσόγειος

Το σκηνικό στην Ανατολική Μεσόγειο δείχνει να ξεκαθαρίζει όσον αφορά τα ενεργειακά: Η Ελλάδα προχωρεί με το ενεργειακό της πρόγραμμα αν και δεν δείχνει ως προς τις προοπτικές του game-changing νοτίως της Κρήτης, η Κυπριακή Δημοκρατία έχει προγραμματισμένες, όπως εξαγγέλθηκαν, σειρά γεωτρήσεων στα αδειοδοτημένα τεμάχια της ΑΟΖ με πρώτη της κοινοπραξίας Total/ENI, και το κοίτασμα «Λεβιάθαν» του Ισραήλ ξεκίνησε την παραγωγή του κερδίζοντας τον αγώνα δρόμου στην περιοχή (παράλληλα με το αιγυπτιακό κοίτασμα «Ζορ»). Στην κυπριακή ΑΟΖ, εντός αδειοδοτημένου τεμαχίου παραμένει το τουρκικό γεωτρύπανο της TPAO – που ασχέτως γεωτρητικής δραστηριότητας ως παρουσία δημιουργεί τα de facto δεδομένα του. Υπό αυτό το πλέγμα, ο φιλόδοξος αγωγός EastMed που υπεγράφη στο Ζάππειο την περασμένη Πέμπτη φαντάζει περισσότερο ως μια πολιτική πρόταση –αντίδραση των κρατών της περιοχής στον τουρκικό αναθεωρητισμό των τελευταίων ετών– παρά ως μια εμπορικά βιώσιμη εναλλακτική επιλογή για την ενεργειακή ασφάλεια της Ευρώπης. Βλέποντας όμως κανείς, ψύχραιμα, τα γεγονότα μπορεί να συμπεράνει και κάτι άλλο: Η εμμονή της Τουρκίας (στη δημόσια σφαίρα από τον Πρόεδρο Ερντογάν και τον ΥΠΑΜ Ακάρ μέχρι τον… τελευταίο βουλευτή του συγκυβερνώντος MHP) να σηματοδοτεί στην περιοχή πως δεν θα αποκλειστεί από την Ανατολική Μεσόγειο δεν αποτελεί μόνο ένα ιδεολογικό αφήγημα αναθεωρητισμού αλλά και ένα σύνολο εργαλείων και επιλογών πολιτικοστρατιωτικής εμπλοκής. Και η φωτογραφία των κ. Αναστασιάδη, Μητσοτάκη και Νετανιάχου στην Αθήνα αποτελεί και την αφορμή για «tit for tat» από την Άγκυρα, ακριβώς γιατί η τελευταία προσλαμβάνει τον EastMed ως κλιμάκωση.

Και η τέλεια τουρκική ανταπόδοση –που δεν πρέπει να αποκλειστεί– είναι μια νέα απόπειρα κλιμάκωσης στην κυπριακή ΑΟΖ ακόμη και με παρεμπόδιση ή προσπάθεια ακύρωσης (μετάθεσης σε μεταγενέστερο στάδιο) της επικείμενης γεώτρησης της Total/ENI στην κυπριακή ΑΟΖ. Ένα πολύ δυσμενές σενάριο για το ενεργειακό πρόγραμμα της ΚΔ – από την αρχή μάλιστα του 2020. Ένα σενάριο ακόμη εμπλοκής της Ελλάδας σε μια κλιμάκωση εγγύς του Καστελόριζου με την αποστολή τουρκικού ερευνητικού πλοίου δεν πρέπει να αποκλειστεί στην παρούσα φάση. Κρίση που αν δεν αποκλιμακωθεί αμέσως και προχωρήσει με όρους στρατιωτικοποίησης εμπεριέχει ρίσκο και για τη Λευκωσία.

Η μεγάλη εικόνα

Η ερχόμενη εβδομάδα αποτελεί ίσως την κρισιμότερη, μέχρι την επόμενη, χρονική συγκυρία για την εξέλιξη των πραγμάτων στην Ανατολική Μεσόγειο. Ένας διπλωματικός μαραθώνιος ξεκινάει από βδομάδα με αφετηρία τη σημερινή «τετραμερή» Ελλάδας-Αιγύπτου-Κύπρου με τη συμμετοχή της Γαλλίας στο Κάιρο. Καθοριστικής σημασίας όμως είναι οι αποφάσεις που θα παρθούν στη συνάντηση του Ρώσου Προέδρου Πούτιν με τον Τούρκο Πρόεδρο Ερντογάν στις 8 Ιανουαρίου αλλά και η επικείμενη επίσκεψη του στρατάρχη Χαφτάρ στη Ρώμη – που με αφορμή τις συνομιλίες στο Βερολίνο θα καθορίσει αρκετά πράγματα. Η συνάντηση του Ελλαδίτη πρωθυπουργού κ. Μητσοτάκη, στην Ουάσινγκτον, με τον Πρόεδρο Τραμπ αναμένεται να κλειδώσει την ποιοτική αναβάθμιση των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων –σε μια περίοδο που οι σχέσεις Ουάσινγκτον-Αθήνας είναι αναβαθμισμένες– αλλά δεν αναμένεται να είναι καθοριστική ως προς τις ενέργειες της Τουρκίας στην περιοχή. Αυτό που καθίσταται σαφές είναι πως δεδομένης και της αναζωπύρωσης στο Συριακό ό,τι θα διαμειφθεί μεταξύ Πούτιν και Ερντογάν θα επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό και τις εξελίξεις στη Λιβύη – πτυχή που δείχνει να προκαλεί, εύλογα, νευρικότητα σε ορισμένες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες και ιδίως στο Παρίσι και τη Ρώμη που εμπλέκονται άμεσα στο ζήτημα της Λιβύης. Η Ρώμη πάντως έκλεισε το μάτι στην Άγκυρα παρά τις δημόσιες δηλώσεις του πρωθυπουργού Κόντε περί μη ανοχής των ενεργειών της, διενεργώντας ναυτικές ασκήσεις στη Μεσόγειο με τη συμμετοχή ιταλικής φρεγάτας και τουρκικών πολεμικών τη μέρα που στην Αθήνα υπογραφόταν ο EastMed.

Κίνηση που σχολιάστηκε από έμπειρους ξένους διπλωμάτες στον «Π» δεδομένης και της παρουσίας της ΕΝΙ στη Λιβύη. Στις υπό εξέλιξη διπλωματικές διεργασίες πάντως η απουσία της Αθήνας από τον διάλογο για τη Λιβύη καταδεικνύει και τις αδυναμίες πρόληψης της ελληνικής διπλωματίας για το πώς θα εξελισσόταν, για την Τουρκία, το ζήτημα της επίθεσης του Χαφτάρ στη Τρίπολη τον περασμένο Απρίλιο ενώ για τη Λευκωσία, παρά τις φιλότιμες προσπάθειες του κ. Συλλούρη να ασκήσει κοινοβουλευτική διπλωματία με την πρόσκληση του Λίβυου προέδρου της Βουλής Aguila Saleh στην Κύπρο, οι επιλογές σοβαρής εμπλοκής για επηρεασμό της μεγάλης εικόνας στην περιοχή είναι άκρως περιορισμένες.

Παγωμένο Κυπριακό

Παρά τους χαμηλούς τόνους που τηρούνται μετά το Βερολίνο, καθίσταται σαφές πως οι επιλογές του Προέδρου Αναστασιάδη είναι περιορισμένες μέχρι τις λεγόμενες εκλογές στα κατεχόμενα. Η τακτική εδώ υπαγορεύει να υπάρξει στάση αναμονής προκειμένου να ξεκαθαρίσει το τοπίο σε σχέση με το ποιος θα αναλάβει τα ηνία της ηγεσίας στην τουρκοκυπριακή κοινότητα. Ωστόσο πολλές φωνές ξένων έμπειρων παρατηρητών του Κυπριακού φωτογραφίζουν, ανεπίσημα, ένα σχήμα τύπου «ας υπάρξει σοβαρή κλιμάκωση στην κυπριακή ΑΟΖ προκειμένου να προχωρήσουν οι εξελίξεις», λογική που ενδεχομένως στο άμεσο μέλλον να ασκήσει τρομερή πίεση στην πλευρά μας – ιδίως αν δεν υπάρξει σημαντική γεωτρητική δραστηριότητα για την ΚΔ στο νέο έτος.

Από την άλλη και βλέποντας τον χάρτη της περιοχής, η πολιτική κατάσταση στο Ισραήλ, την προσεχή άνοιξη, μπορεί να εγκαινιάσει μια νέα κατάσταση πραγμάτων όπου η ηγεσία στη μετα-Νετανιάχου εποχή να προχωρήσει με μια σύσφιξη των σχέσεων Τελ Αβίβ-Άγκυρας με έντονη και την προέκταση στη γεωπολιτική της ενέργειας. Εξέλιξη που θα ξεγυμνώσει μεγάλο μέρος των διπλωματικών σχεδιασμών της Κύπρου και δεν θα επιτρέψει στην ελληνοκυπριακή πλευρά να κινηθεί στα όρια της –απαξιωμένης και από την Τουρκία πλέον– ΔΔΟ. Ξένες διπλωματικές πηγές ανέφεραν στον «Π» πως «δεν θα ήθελαν να βρίσκονται στη θέση του Νίκου Αναστασιάδη αν ο ίδιος έπρεπε να απευθυνθεί στην κοινότητά του χωρίς καμία ουσιαστική προοπτική για τη ΔΔΟ».

Το πρόβλημα στην ανάλυση της Λιβύης

Για την ανάλυση στον ελληνόφωνο Τύπο και την ακαδημαϊκή κοινότητα η εμπλοκή της Τουρκίας, με στρατιωτικές δυνάμεις, στη Λιβύη φαντάζει «αδιανόητη», «υπερβολική» και «με ρίσκο». Καμιά ιστορική αποτίμηση του ρόλου της Λιβύης ως μέρους της σφαίρας επιρροής της Τουρκίας από την εποχή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μέχρι την εποχή του καθεστώτος Καντάφι. Καμία νηφάλια προσέγγιση στο μέγεθος της Τουρκίας στρατιωτικά – που διατηρεί στρατεύματα από την κατεχόμενη Κύπρο και το Κόσοβο, στα Βαλκάνια, μέχρι το Ιράκ στη Μέση Ανατολή, και τη Σομαλία στο μαλακό υπογάστριο της αφρικανικής ηπείρου. Μόνο ευχολόγια για τον θρίαμβο του στρατάρχη Χαφτάρ, και εσχατολογία για τη συντριβή της Τουρκίας λόγω υπερεξάπλωσης στη Λιβύη – ενώ τον Απρίλιο δεν ασχολιόταν κανείς με την ίδια στρατιωτική καμπάνια του Χαφτάρ, στα δυτικά.

Η πραγματικότητα στο έδαφος της Λιβύης καταδεικνύει περίτρανα ένα πράγμα: Πως παρά την αργή πρόοδο του LNA (και της αεροπορικής υπεροχής) αν η διπλωματική πίεση που ασκεί ο Ερντογάν με την αποστολή Τουρκμένων proxies πείσει τη Ρωσία του φίλου του και συμμάχου του Πούτιν να μην επιτρέψει στους 1000 περίπου μισθοφόρους της Wagner να συνεχίσουν να πολεμούν υπέρ του Χαφτάρ, τότε ο τελευταίος θα βρεθεί στη θέση που βρίσκονταν προ μηνών. Και η Λιβύη θα παραμείνει ένα αδιέξοδο – η έκβαση του οποίου θα κριθεί διπλωματικά και όχι στρατιωτικά. Η ρωσοτουρκική συνταγή συνεννόησης δούλεψε στη Συρία. Γιατί όχι και στη Λιβύη; Επιπλέον μια προσεκτική ματιά εντός του στρατοπέδου του Χαφτάρ (LNA) θα πρέπει να καταδείξει κάτι που αδυνατεί να συμπεριλάβει η ελληνόφωνη ανάλυση: Tον φυλετικό κατακερματισμό.

Με τον Χαφτάρ μάχονται πολλοί φιλο-Κανταφικοί αξιωματικοί οι οποίοι αισθάνονται πως ο Χαφτάρ τους πρόδωσε τόσο το 1987 με τα γεγονότα του Τσαντ όσο και το 2011 στο πλαίσιο της ανατροπής του καθεστώτος. Επιπλέον μεταξύ Χαφτάρ και αξιωματούχων του LNA (π.χ. ο Saleh του Κοινοβουλίου που ήρθε στην Κύπρο ή ο al-Thani) υπάρχει δυσπιστία μιας και η φυλή του στρατηγού, η Furjan, παραδοσιακά θεωρείται «κατώτερη» από άλλες φυλές (Obeidat, Αwaqir, οι κάτοικοι της Τριπολιτάνιας, κ.ο.κ.) και φημίζεται για την υπερσυγκέντρωση εξουσίας έναντι ενός πιο αποκεντρωμένου τρόπου κατανομής της ισχύος. Εντός του LNA η προοπτική του να καταστεί ο Χαφτάρ (και οι γιοι του) ένας «νέος Σίσι» ή, καλύτερα, ένας «νέος Καντάφι» αποτελεί πηγή απονομιμοποίησής του. Συνεπώς καλό σε Λευκωσία και Αθήνα να μην βλέπουμε τον Χαφτάρ ως έναν αμιγώς «τουρκοφάγο» που θα διαλύσει τον Ερντογάν και ας μην τρέφουμε αυταπάτες.

Του Γιάννη Ιωάννου

Το άρθρο δημοσιεύτηκε αρχικά στην εφημερίδα “Πολίτης”.