Πέρα από τα αφηγήματα και τις (αντι)προπαγάνδες, είναι ιδιαίτερα απλουστευτικό να ρίχνει κάποιος εξολοκλήρου την ευθύνη των αποφάσεων του Πούτιν στη διεύρυνση του ΝΑΤΟ – ή στους “Δυτικούς” γενικότερα. Μπορεί κανείς κατηγορήσει το ΝΑΤΟ και τις κινήσεις του για διάφορους λόγους, αλλά το κάθε κράτος – όπως και ο κάθε άνθρωπος – έχει την ευθύνη των πράξεών του. Η ανάγνωση των πραγμάτων πρέπει να είναι πιο σύνθετη και όχι καλουπωμένη σε ιδεοληψίες.
Μια ερώτηση που πρέπει να απασχολήσει είναι το κατά πόσο η Ρωσία θα προχωρούσε στις ίδιες κινήσεις (από το 2008 και μετά) εάν το ΝΑΤΟ δεν επέμενε προκλητικά στη διεύρυνση. Η ιστορία και η βιβλιογραφία των Διεθνών Σχέσεων μας δείχνει ότι θα κινείτο ακριβώς στην ίδια λογική.
Σήμερα τα δύο βασικά κίνητρα της ρωσικής στρατηγικής είναι (α) οι διάφορες δυτικές πιέσεις που δέχεται (τόσο γεωπολιτικά όσο και γεωοικονομικά), αλλά και (β) η επιθυμία της Μόσχας να επαναδιεκδικήσει τον παγκόσμιο της ρόλο στη βάση τόσο του αυτοκρατορικού όσο και του σοβιετικού παρελθόντος της. Εξου και εργαλειοποιούνται διάφοροι ιστορικοί/αυτοκρατορικοί μύθοι για τη νομιμοποίηση της αναθεωρητικής αυτής προσέγγισης. Η Ρωσία, όπως π.χ. και η Τουρκία αλλά και οι ΗΠΑ, είναι ένα αναθεωρητικό κράτος. Είναι ένα πράγμα ή δημιουργία αποτροπής και η άμυνα έναντι εξωτερικών απειλών και είναι άλλο η εισβολή και η προσάρτηση εδαφών ξένων κρατών. Μπορούμε να μιλούμε με ιδεολογικούς όρους ή με τεχνικούς όρους. Προτιμότερο είναι το δεύτερο.
Ωστόσο τα κίνητρα από μόνα τους δεν αρκούν για να παράξουν μια συγκεκριμένη στρατηγική συμπεριφορά. Χρειάζεται επίσης ένα συγκεκριμένο “επιτρεπτικό” (permissive) περιβάλλον. Το περιβάλλον αυτό κάποτε υπάρχει, κάποτε οικοδομείται. Η αμερικανική στρατηγική τα τελευταία δέκα χρόνια έχει εκ των πραγμάτων αποδειχθεί αποτυχημένη, δημιουργώντας τεράστια κενά ισχύος (και άρα ευκαιριών για άλλα κράτη) και διαβρώνοντας την εικόνα της σε θέματα αξιοπιστίας (credibility), προθυμίας (willingness) και δυνατοτήτων (capabilities). Φυσικά οι πρόσφατες αποτυχίες είναι αποτέλεσμα μακροχρόνιων, λανθασμένων και ανήθικων πολιτικών. Βλ. Ιράκ, Αφγανιστάν, Συρία, Βαλκάνια.
Όσο κι αν επεκτάθηκε το ΝΑΤΟ, η Ρωσία βλέπει τα αποτελέσματα της αμερικανικής στρατηγικής και βλέπει ότι οι δυτικοί σύμμαχοι έχουν στην ουσία αφήσει την Ουκρανία μόνη της. Όσα όπλα κι αν έστειλαν, όσο χρήμα κι αν έδωσαν, όσους υποστηρικτικούς (και καταδικαστικούς) λόγους κι αν έβγαλαν, οι σύμμαχοι το έκαναν φανερό πως έτσι εξαγόρασαν τη μη εμπλοκή τους και τον ακρωτηριασμό της Ουκρανίας. Επεκτατικός ο Πούτιν, αλλά το ΝΑΤΟ και η ΕΕ δεν είναι σε θέση να κηρύττουν σε κανένα. Οι χειρισμοί ήταν τουλάχιστον ανεπαρκείς. Θα βάλουν τώρα κυρώσεις και το “χρέος πληρώθηκε”. Παρεμπιπτόντως, οι κυρώσεις δεν θα δουλέψουν.
Υπήρχε λοιπόν το κατάλληλο διπλωματικό-γεωπολιτικό περιβάλλον, υπήρχε και το διεθνοπολιτικό-νομικό προηγούμενο της “νέας αυτοδιάθεσης” από το Κόσοβο και το Ιράκ μέχρι π.χ. τη Σκωτία και την Καταλονία (διαφορετικές περιπτώσεις, αλλά προϊόντα της ίδιας μεταβαλλόμενης διεθνούς τάξης πραγμάτων). Ο Πούτιν λοιπόν χρειάστηκε απλώς την αφορμή. Κι αφορμές μπορούσε να βρει πολλές. Βρέθηκε ξαφνικά να είναι “ειρηνευτική” δύναμη στα εδάφη που βοήθησε να αποσχιστούν από ένα άλλο κράτος και των οποίων την πολιτική-δημογραφική σύνθεση αλλοίωσε με σχεδόν 1 εκατομμύριο πολιτογραφήσεις. Σας θυμίζει κάτι;
Είναι βασική γνώση στις Διεθνείς Σχέσεις, ότι ο αναθεωρητισμός κι ο επεκτατισμός πάντα ψάχνουν αφορμές και τρόπους νομιμοποίησης. Πώς μπήκαν οι ΗΠΑ στο Ιράκ; Πώς μπήκε η Τουρκία στη Συρία; Πάντοτε με την επίκληση της απειλής στην εθνική ασφάλεια. Και ξαφνικά οι “υπό απειλή” χώρες βρέθηκαν να είναι κατοχικές δυνάμεις. Βασική γνώση είναι επίσης ότι όταν ένα κράτος είχε στο παρελθόν το μέγεθος μιας ηπείρου, κάποια στιγμή θα ξυπνήσει. Θα αποκτήσει τις απαραίτητες δυνατότητες και θα εργαλειοποιήσει αυτοκρατορικούς μύθους και αφηγήματα από το παρελθόν για να εκδικηθεί και να αυξήσει την επιρροή ή και τα εδάφη του στον χώρο που θεωρεί ότι αδίκως έχασε σε μια άτυχη, ιστορική στιγμή αδυναμίας.
Συνεπώς, το γιατί και το πώς η Ρωσία μπήκε (ξανά) στην Ουκρανία μπορεί να είναι σύνθετο. Το ότι όμως η επιχείρησή της (και η αναγνώριση των αποσχισθεισών περιοχών) συνιστά εισβολή και παραβιάζει το διεθνές δίκαιο είναι ένα δεδομένο και δεν μπορεί να ξεπλυθεί ούτε να δικαιολογηθεί. Ιδιαίτερα αν θέλουμε να είμαστε σωστοί και σοβαροί αναφορικά με τις θέσεις μας στο Κυπριακό και τη στάση μας έναντι της Τουρκίας. Και ακόμα το “παιχνίδι” στην Ουκρανία δεν έχει τελειώσει, ο Πούτιν δεν έχει πει την τελευταία του λέξη.
Του Ζήνωνα Τζιάρρα